Vạn vật sống trong một hỗn tạp trộn lẫn nhiều loại khí bao quanh trái đất, gọi là không khí hay khí quyển (atmosphere). Không khí thay đổi, di động không ngừng và tạo ra thời tiết.
Thời tiết là tình trạng của không khí ở một nơi vào một thời điểm nào đó. Thời tiết tùy thuộc vào nhiệt độ nóng hoặc lạnh của không khí, mưa hay tạnh, có gió hay không. Gió là sự di động của không khí. Nhiệt độ thay đổi tùy theo mùa, theo ngày và tùy thuộc vào nhiệt độ trên mặt đất: càng lên cao, nhiệt độ không khí càng lạnh vì xa đất. Một năm là thời gian trái đất lượn một vòng quanh mặt trời. Mùa là tùy theo trái đất khi đó ở gần hay xa mặt trời, và số ánh sáng mặt trời dọi lên trái đất. Mùa Hạ, phần trái đất trực diện với mặt trời, khí hậu nóng, mùa Đông, phần trái đất ở phía bên kia mặt trời nên khí hậu lạnh.
Có bốn mùa khác nhau trong một năm: Xuân, Hạ, Thu và Đông. Đông là thời gian lạnh nhất đến từ tháng Chạp tới tháng Hai ở Tây Bán Cầu. Nhiệt độ lạnh trong mùa Đông có thể gây ra một số vấn đề khó khăn cho sức khỏe con người. Nhưng không thể tránh lạnh bằng đi vào giấc ngủ mùa Đông như một vài thú vật, con người phải sống với cái lạnh cũng như tận hưởng cái thú của mùa lạnh. Trong tận hưởng, có những đề phòng để tránh chuyện không tốt cho sức khỏe.
Bình thường, cơ thể có những cơ chế trời cho để thích nghi với sự thay đổi nhiệt độ chung quanh. Ngoài ra, con người với vốn kiến thức sẵn có, cũng tạo ra nhiều phương thức để tránh tổn thương do thời tiết gây ra.
Khi nhiệt độ xuống dưới mức trung bình thì làm sao cho ấm và an toàn cho cơ thể là một thách đố, một khó khăn. Mà nếu lại có những bão tố mùa đông thì nhiều vấn đề khác đặt ra. Ta có thể tránh tai nạn ngoài đường bằng cách ở trong nhà, nhưng trong nhà cũng có những rủi ro. Tiếp cận lâu với khí lạnh ở trong nhà hoặc ngoài trời có thể đưa đến những vấn đề sức khỏe trầm trọng đôi khi chết người. Mọi người đều có thể bị nguy hiểm, đặc biệt trẻ em, người cao tuổi và người đang đau bệnh.
Để cho gia đình được an toàn trong mùa Đông, mọi người đều cần biết cách phòng ngừa những vấn đề khó khăn của sức khỏe do sức lạnh gây ra và cần phải làm gì khi có chuyện khẩn cấp xẩy ra khi bị lạnh quá độ.
Có hai vấn đề sức khỏe liên hệ với nhiệt độ lạnh giá là sự Giảm Nhiệt (Hypothermia) và sự Cóng Lạnh (Frosbite) mà mọi người cần biết để đề phòng, đặc biệt là cho người cao tuổi và trẻ em.
Sự Giảm Nhiệt
Giảm nhiệt xẩy ra khi nhiệt độ trong cơ thể giảm xuống dưới 95F hoặc 35C. Nhiệt độ bình thường của cơ thể thay đổi giữa 97 F tới 100 F (36.2 C tới 37.6 C). Nhiệt độ thấp vào buổi sáng vì các bắp thịt thư giãn suốt đêm và chưa ăn uống để sinh nhiệt. Buổi chiều thì nhiệt độ nhích lên cao vì cơ thể đã hoạt động và thực phẩm tiêu thụ đã tạo ra nhiệt. Nhiệt độ được bộ phận hypothalmus ở não điều hòa, giữ ở mức trung bình dù thời tiết chung quanh có thay đổi. Nhưng sự điều hòa lại có giới hạn: suy yếu khi cơ thể không khỏe và khi sự thay đổi nhiệt độ bên ngoài quá nhanh và quá mạnh.
Cơ thể bị giảm nhiệt vì nhiệt năng được tiêu dùng nhiều hơn là được cung cấp. Giảm nhiệt rõ ràng nhất là khi cơ thể tiếp cận không những với thời tiết lạnh mà còn với gió và độ ẩm của không khí. Gió làm nhiệt trong cơ thể bay đi mau hơn. Tiếp cận với lạnh kéo dài sẽ đưa tới cạn nguồn dự trữ nhiệt trong cơ thể rồi giảm nhiệt. Giảm nhiệt ảnh hưởng tới não bộ, nạn nhân kém nhận thức, hành động khó khăn với các hiểm nghèo do giảm nhiệt gây ra.
Nguy cơ gây giảm nhiệt:
Có nhiều yếu tố đưa tới giảm nhiệt: nhà không được sưởi đủ nóng, ăn không đủ chất dinh dưỡng để có nhiệt năng, uống nhiều rượu, có bệnh kinh niên như về tim, gan, tuyến giáp trạng (thyroid), có bệnh nhiễm trùng, do tác dụng của một số dược phẩm, ở ngoài lạnh quá lâu, mặc quần áo không đủ ấm, mới gặp tai nạn hay té xuống nước, người sống cô đơn, túng thiếu.
Người cao tuổi rất hay bị tai nạn giảm nhiệt. Khả năng phân biệt sự thay đổi nhiệt độ chung quanh của họ yếu đi, họ cần nhiệt độ kích thích cao hơn để đáp ứng như là lấy thêm chăn để đắp hoặc vặn lò sưởi nóng hơn. Nhiều ngưởi cao tuổi cũng thích nhiệt độ mát trong nhà. Với người còn di động làm việc thì nhiệt độ 70 F trong nhà không sao, nhưng người đau nằm một chỗ sẽ có hậu quả không tốt.
Sự suy dinh dưỡng đưa đến giảm kho dự trữ, giảm lớp mỡ bao che cơ thể, giảm sinh nhiệt năng. Sự không di động đưa đến giảm sinh nhiệt cơ thể đồng thời không kiếm chỗ ấm hơn hoặc lấy thêm quần áo. Nhiều dược phẩm trị đau nhức, bệnh tâm trí có thể làm xáo trộn khả năng điều hòa thân nhiệt và đưa đến nguy cơ giảm nhiệt.
Dấu hiệu:
Giảm nhiệt có thể xẩy ra trong vòng một giờ, trong vài giờ, tùy theo số lượng nhiệt năng mất đi.
Triệu chứng của giảm nhiệt gồm có: trong người thấy mệt mỏi, lờ đờ, tâm thần rối loạn, nói ngượng nghịu, người lạnh giá, cơn run rẩy rùng mình, ngón chân ngón tay lợt lạt, cử động khó khăn, cơ thịt cứng nhắc, người lạnh toát. Nhịp tim và hơi thở lúc đầu nhanh, sau đó chậm dần. Nạn nhân có thể rơi vào tình trạng hôn mê.
Điều trị:
Giảm nhiệt là một vấn đề sức khỏe trầm trọng, cần được cấp cứu tức thì. Nạn nhân cần phải nhập bệnh viện điều trị để tránh các biến chứng hiểm nghèo có thể xẩy ra.
Đừng tự chữa hoặc chữa cho người bị giảm nhiệt mà kêu cấp cứu ngay. Trong khi chờ đợi, để nạn nhân nằm nơi ấm áp, kín gió; sưởi ấm ngực, cổ, đầu và bẹn với chăn thường hoặc chăn điện. Đừng nâng cao chân người bị nạn vì làm vậy máu sẽ dồn nhiều về phía trên người, khiến chân bị băng lạnh nhiều hơn.
Phòng ngừa:
- Kiểm soát nhà coi lấp kín các khe hở làm mất nhiệt mà lại đưa hơi lạnh vào nhà.
- Giữ nhiệt độ trong nhà không nóng quá, khoảng 72 F là đủ.
- Mặc quần áo đủ ấm, không bó sát quá để máu lưu thông và thoáng khí vì không khí là lớp cách nhiệt rất tốt.
- Khi ra ngoài lạnh, nên mặc quần áo nhiều lớp: trong cùng là loại vải hút hơi ẩm như lụa, polypropylene; lớp giữa là hàng len giữ nhiệt trong cơ thể; lớp ngoài vừa giữ nhiệt vừa chắn gió, ngăn nước.
- Một phần tư nhiệt trong cơ thể bay đi ở đầu, nên cần đội nón che đầu, tai.
- Che chở bàn tay, bàn chân bằng tất và bao tay (bao hở ngón cái ấm hơn bao tay riêng ngón).
- Khi ra ngoài lạnh, che miệng để khỏi mất nhiệt qua hơi thở.
- Nếu quần áo, cơ thể bị ướt thì cần lau khô, thay quần áo ngay vì đồ ướt làm mất rất nhiều nhiệt của cơ thể.
- Dự trữ thêm một cái mền trong phòng ngủ, phòng khách để khi cần đã có sẵn.
- Ăn uống đầy đủ chất dinh dưỡng. Mùa Đông cần nhiều thực phẩm để có nhiều nhiệt năng. Uống nước ấm như trà, cà phê, nước súc-cù-là vừa làm ấm người vừa mang thêm chất lỏng cho cơ thể. Về mùa lạnh cũng như mùa nóng, cơ thể vẫn đổ mồ hôi nên vẫn cần nước đầy đủ.
- Tránh uống rượu vì rượu làm giảm nhiệt độ cơ thể.
- Hỏi bác sĩ hoặc nha sĩ xem thuốc nào ảnh hưởng tới thân nhiệt để phòng ngừa.
- Nếu sống một mình thì nên sắp xếp để có người thỉnh thoảng hỏi thăm xem mình ra sao.
- Người cao tuổi đừng cho là mình không bị giảm nhiệt nếu ta không cảm thấy lạnh, vì ở nhóm người này cơ chế điều hòa thân nhiệt không còn tốt.
- Trẻ em dưới một tuổi không nên để ngủ trong một phòng lạnh vì em bé mất nhiệt dễ hơn người lớn đồng thời các em cũng khó thích nghi với độ quá lạnh.
Chứng Cóng Giá
Cóng giá (Frostbite) là sự tổn thương cơ thể gây ra do hiện tượng lạnh giá, đóng băng. Cóng giá đưa đến mất cảm giác tạm thời hay vĩnh viễn ở bộ phận bị thương tổn. Mũi, tai, má, cằm, ngón tay ngón chân là những nơi hay bị cóng giá nhất. Nguy cơ cóng giá tăng lên nếu máu huyết lưu thông bị cản trở hoặc không mặc quần áo đủ ấm khi trời rất lạnh.
Thương tổn do lạnh giá có thể nông ngoài da hoặc sâu ở tế bào dưới da. Khi nông thì da hơi đau, tái, cứng trong khi đó tế bào nằm dưới lại mềm. Khi tế bào dưới sâu bị cóng giá thì da không còn cảm giác, tê dại, cứng ngắc. Nhiều nạn nhân không biết bị cứng giá cho tới khi có người nhìn thấy và cho hay.
Cóng giá là một trường hợp cấp cứu, cần được chữa trị trong bệnh viện ngay. Trong khi chờ đợi, ta đặt nạn nhân vào phòng ấm áp, và ngâm phần bị cóng giá trong nước ấm chứ không phải nước nóng; không nên thoa bóp phần bị cóng giá, tránh gây tổn thương thêm cho tế bào, và đừng hơ bộ phận cóng giá trên lửa, heating pad vì phần cóng không còn cảm giác, dễ bị phỏng. Ngón tay cóng giá có thể đặt vào nách la ønơi có nhiệt độ cao.
Ngoài ra, thời tiết quá lạnh cũng ảnh hưởng tới một số sinh hoạt khác như làm việc ngoài trời lạnh, lái xe trên đường băng giá. Khi phải làm việc ngoài trời vào mùa lạnh, nên có vài cẩn tắc như:
1. Sắp đặt để công việc cần làm ở chỗ lạnh được thực hiện vào thời điểm ấm áp nhất trong ngày.
2. Tránh đứng hay ngồi quá lâu ở một vị thế, khiến máu không lưu thông và nhiệt không được sản xuất.
3. Ai chưa làm quen ngoài lạnh cần tập dần dần một thời gian ngắn cho quen.
4. Uống nhiều nước ấm hoặc nước súp, tránh rượu, ít cà phê.
5. Nên nghỉ xả hơi nhiều lần trong công việc.
6. Mặc quần áo thích hợp. Hàng bông, len trong; lớp ngoài không thấm nước và ngăn được gió như hàng nylon.
7. Đội nón ấm trên đầu vì 40% nhiệt thất thoát là từ chỏm tóc.
8. Mang giầy không thấm nước với hai đôi tất: tất trong bằng bông, ngoài bằng len.
9. Đừng để bị ướt, nếu ướt, thay quần áo khô ngay.
Còn lái xe thì việc ưu tiên là kiểm tra lại cái xe cho an toàn máy móc, từ bình nước giải nhiệt tới gạt nước trước sau; bình điện, bánh xe tốt; bình xăng gần đầy để tránh đóng băng trong bình và trong ống dẫn xăng. Rồi cẩn thận nhìn trước, ngó sau trong khi lái, để được an toàn trong mùa Đông.
À quên, còn một trở ngại khác của mùa Đông, tuy không hiểm nghèo nhưng cũng làm trạng thái tinh thần của nhiều người trầm xuống. Đó là Nỗi Buồn Mùa Đông mà ngôn ngữ Anh gọi là “Blues Winter”. Tâm trạng này xẩy ra vào cùng một thời gian của mỗi năm, thường vào đầu tháng Chín và kéo dài tới tháng Ba, tháng Tư, là thời gian mà ngày ngắn, đêm dài. Người mang “Nỗi Buồn Mùa Đông” có tất cả các triệu chứng của bệnh trầm cảm: chán chường, uể oải, không có sinh lực, ngủ nhiều... Theo thống kê thì nữ giới hay bị chứng này hơn nam giới. Nhiều giải thích cho là vì trong mùa Đông, ngày ngắn đêm dài, nên chất serotonin trong não thấp. Mà ít chất này là lý do khiến con người u sầu, ảo não. Rồi lại suốt ngày ngồi trong khung trời âm u ảm đạm, không ánh sáng thiên nhiên làm con người chán chường hơn. Ánh sáng đèn nhân tạo đã được sử dụng để chữa hiện tượng này. Người bệnh cũng được khuyên nên ra ngoài trời, phơi nắng hanh vàng nhiều hơn và gia tăng vận động cơ thể.
Hoặc, như bầy chim trốn lạnh, cứ đến cuối Thu, đầu Đông, là ta làm một cuộc Nam du, về miền nắng ấm.
Bác sĩ Nguyễn Ý-ĐỨC
